Sait Gürbüz 7745

Künye Bilgisi: Batır, F. & Gürbüz, S. (2016). Türkiye'nin toplumsal kültür eğilimleri: Globe araştırmasından sonra ne değişti? 24. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitabı, 427-438, 28-31 Mayıs 2016, İstanbul.

TÜRKİYE'NİN TOPLUMSAL KÜLTÜR EĞİLİMLERİ: GLOBE ARAŞTIRMASINDAN SONRA NE DEĞİŞTİ?1 Faruk Batır Kara Harp Okulu [email protected] ÖZET Bu çalışmanın amacı; çeşitli araştırmacılar tarafından incelenmiş ve farklı bakış açıları ile değerlendirilerek özellikleri ortaya çıkarılmaya çalışılmış olan Türk toplumunun kültürel yönelimlerinin farklı bir örneklem grubu ve mümkün olduğunca fazla katılımcı ile hâlihazırdaki durumunu tespit etmektir. Bu bağlamda GLOBE (Global Leadership and Organizational Behavior Effectiveness) araştırması kapsamında Türk toplumunun kültürel eğilimlerine dair tespit edilen dokuz kültürel boyut bakımından mevcut durumun (as is- kültürel uygulamalar) ve bireyler tarafından olması arzu edilen durumun (should be- kültürel değerler) ne olduğu araştırılmıştır. Nicel yönelimli ve tarama tipi olan bu araştırmada 525 kişiden anket tekniği ile elde edilen veriler kullanılmıştır. Araştırma neticesinde, mevcut kültürel eğilimler bakımından performans odaklılık, insan odaklılık ve güç mesafesi boyutlarında GLOBE araştırmasına kıyasla bir azalma olduğu, diğer boyutlarda ise bir artış olduğu, ayrıca toplumda olması arzu edilen eğilimlerin GLOBE araştırmasındakilerle aynı yönde olduğu tespit edilmiştir. Elde edilen bulgular ifade edilerek muhtemel nedenleri tartışılmıştır. Anahtar Kelimeler: kültür, toplumsal kültür, GLOBE. 1. Giriş Hayatın birçok alanında (belki de tamamında) etkileri olan toplumsal kültürün önemi, küreselleşme olgusu ile beraber ortaya çıkan çok uluslu örgütlerin doğup geliştikleri ülkelerdeki mevcut uygulamalarının, yabancı ülkelerde aynı sonuçları vermemesi neticesinde daha da iyi anlaşılmıştır. Örneğin, özellikle büyük çaplı örgütlerin İKY uygulamaları bakımından bir yandan kendilerini başarılı kılan standart uygulamaları diğer yandan da faaliyete başladıkları farklı bir bölgedeki yerel kültüre dair özellikleri dikkate almak zorunda olmaları bu konuda ciddi bir zorluk teşkil etmektedir (Sümer, 2000). Zaten Kuzey Amerika kökenli kuram ve uygulamaların kültürel geçirgenliği bakımından uzunca bir süredir sorgulanması ve bu sorgulamanın çeşitli görgül araştırmalarla desteklenerek kültürel özelliklerin etkilerinin ortaya konulmuş olması da kültürün bu alandaki etkileri bakımından önemini ifade etmektedir (Aycan ve Kanungo, 2000). Toplumsal kültürün etkilerini araştıran çalışmalar nedeniyle toplumların kültürel özelliklerinin anlaşılması hususu da önem kazanmıştır. Bu bağlamda kültürü nicel olarak ölçen Hofstede’nin (1980) değerleri baz alarak öne sürdüğü toplumsal kültür çalışması daha sonra gelen araştırmalara da öncülük etmiş ve son otuz yılda bu konudaki çalışmaların sayısında hızlı bir artışa neden olmuştur (Schwartz, 1992; Trompenaars ve Hampden-Turner, 1997). Değerleri temel teşkil ederek yapılmış olan bu çalışmalara ilave olarak toplumsal kültürü başka temellere oturtarak inceleyen araştırmalar da mevcuttur. Örneğin kültürü toplumdaki iletişim tarzına göre dar bağlamlı ve geniş bağlamlı olarak sınıflandıran Hall (1977)’ın çalışması bunlardan biridir. Yine toplumsal kültürü toplumdaki normların ve kısıtlamaların ne oranda desteklendiği bağlamında sıkı ve gevşek olarak nitelendiren Gelfand, Nishii ve Raver (2006)’in çalışması da değerlerin temel alınmadığı, ancak toplumsal kültürü tanımlamaya yönelik çalışmalara bir örnek teşkil etmektedir. Tüm bu araştırmaların temelinde yatan husus toplumsal kültürün özelliklerini tespit etmektir. Çünkü toplumsal kültürel eğilimlerin ortaya konulması ilişkili olduğu birçok değişkenin daha iyi anlaşılması

1

1. Bu çalışmada belirtilen görüş ve yorumlar yazarlara aittir. Türk Silahlı Kuvvetlerinin görüşlerini yansıtmaz.

1

ve yorumlanması bakımından da önemlidir (örneğin Bochner ve Hesketh, 1994; Bond, Wan, Leung, Giacalone, 1985; Brockner vd., 2001; Triandis, Bontempo, Villareal, Asai ve Lucca, 1988). Inglehart ve Baker (2000) ile Schwartz (2006) ekonomik gelişme, refah seviyesinin artması, teknolojik gelişme, sanayileşme gibi etkilerin kültürel değişime neden olacağını ifade etmişlerdir. Benzer şekilde Triandis ve ark. (1988), gayri safi yurt içi hâsılanın değişiminin toplumdaki bireyciliğe olan eğilimin belirleyicilerinden biri olduğunu ifade etmişlerdir. Bu çalışmanın ana dayanak noktasını GLOBE araştırması oluşturmaktadır. GLOBE 62 ülkede kültürel yönelimler ve liderlik konusunda yapılan bir araştırmadır. Bu kapsamda Türk toplumunun kültürel eğilimleri 1994 yılında finans ve gıda sektörlerinde istihdam edilen 323 kişilik bir örneklemden toplanan veriler ışığında ortaya konulmuştur. Öncelikle GLOBE araştırmasının üzerinden 22 yıl gibi bir süre geçmiştir. Bu süre, kültürel değişime yol açabilecek çeşitli teknolojik ve ekonomik gelişmelerin oluşması için yeterli kabul edilebilir. Nitekim 1994 yılında Türkiye’de internetle yeni yeni tanışılmaya başlandığı ve ilk GSM operatörünün aynı yıl kurulduğu düşünüldüğünde aradan geçen zaman içerisinde çok ciddi teknolojik ve ekonomik gelişmelerin yaşandığı söylenebilir. Çeşitli sebeplerden kaynaklanabilen kültürel değişimin Türkiye’de yaşandığını gösteren çalışmalar da mevcuttur. Örneğin Türk toplumunun hiyerarşik yapısının zayıfladığını ve Türkiye’de toplulukçuluktan bireyciliğe doğru bir kayış olduğunu iddia eden çalışmalar mevcuttur (Aycan ve Kanungo, 2000; Gürbüz ve Sığrı, 2012; Fikret Paşa, Kabasakal ve Bodur, 2001). Ülkedeki ekonomik parametrelerin her türlü değişime (küresel krizler, terör gibi) olan hassasiyeti nedeniyle özellikle sivil sektör çalışanlarının daha önceki çalışmalara kıyasla belirsizlikten kaçınma eğilimlerinin daha düşük olması da yaşanan kültürel değişime bir örnektir (Yetim ve Yetim, 2006). Diğer yandan GLOBE araştırması kapsamında kullanılan örneklemin evreni temsil kabiliyeti bakımından da hem nicelik hem de nitelik bakımından yeterliliği sorgulanabilir. Çünkü sadece finans ve gıda sektörlerinde istihdam edilen 323 işgörenden toplanan veriler kullanılmıştır. Türkiye’nin toplumsal kültür eğilimlerinin ne olduğu ya da bir değişim gösterip göstermediği tartışılmaya devam etmektedir. Tüm bu nedenlerden dolayı Türkiye’nin toplumsal kültür eğilimlerinin değişim gösterip göstermediğinin ve şayet değişim meydana gelmişse ne yönde bir değişim olduğunun tespit edilmesine ihtiyaç bulunduğu değerlendirilmektedir. Bu çalışmada; Türk toplumuna özgü olan kültürel eğilimlerin mevcut durumu (as is) ile bireyler tarafından olması arzu edilen (should be) durumunun ne şekilde ortaya çıkacağı sorusuna cevap aranmaktadır. Ayrıca daha önce tespit edilmiş olan bu özelliklerin zaman içerisinde ne şekilde değişim gösterdiği sorusuna da yanıt aranmaktadır. Bu bakımdan çalışmanın temel katkılarından biri hâlihazırda toplumdaki kültürel eğilimlerin ne şekilde ortaya çıkacağına dair cevapların elde edilecek olmasıdır. Çalışmanın bir diğer katkısı ise kültürel değişime ilişkin iddiaların değerlendirilmesine olanak sağlayacak olmasıdır. Ayrıca Türkiye bağlamında GLOBE ölçeklerinin güvenirlik ve geçerliliğine ilişkin elde edilecek bulguların da daha sonra yapılacak çalışmalar için bir katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. 2. Kavramsal Çerçeve ve Araştırma Soruları Türkiye’nin toplumsal kültüre ilişkin eğilimleri çeşitli çalışmalarla tespit edilmeye çalışılmıştır. Hofstede (1980) yapmış olduğu kültürler arası çalışmaya Türkiye’yi de dahil etmiş ve değerleri baz alarak yapmış olduğu bu ilk çalışması neticesinde dört kültürel boyut bakımından Türkiye’nin toplumsal kültüre ilişkin eğilimlerini ifade etmiştir. Buna göre Türkiye güç mesafesinin ve belirsizlikten kaçınmanın yüksek olduğu, toplulukçu ve dişi özelliklerin ağır bastığı bir ülkedir (Hofstede, 1980). Bu dört boyuta daha sonra ilave edilen ve Dünya Değerler Araştırması verileri ile değerlendirilen zaman yönelimine ilişkin boyut ise Türkiye’nin orta seviyeye yakın bir puan elde ettiğini işaret etmesine karşılık, kısa dönem odaklılığa daha yakın olduğunu belirtmektedir. Mutluluğa yönelim / sosyal normlara yönelim olarak ifade edilen son kültürel boyut bakımından da Türkiye’nin durumu yine orta seviyeye yakın olduğu için değerlendirme yapmak güçtür (Hofstede, Hofstede ve Minkov, 2010). Schwartz (1994) öğretmen ve öğrencileri dahil ettiği çalışmasında Türkiye’de muhafazakarlık, uyumluluk ve hiyerarşi anlamında kültürel eğilimlerin güçlü olduğunu, buna karşılık duygusal özerklik, entelektüel özerklik ve hükmetme boyutlarında ise kültürel eğilimin zayıf olduğunu bulmuştur. Trompenaars ve Hampden-Turner (1998) Türkiye’nin diğer ülkelerden ayrılan kültürel

2

yönlerini örgütlerdeki sıkı hiyerarşik yapı ve işgörenlerin liderlerine itaat etmeye verdikleri önem olarak ifade etmişlerdir. Turan, Durceylan ve Şişman (2003) üniversite yöneticileri üzerinde yaptıkları çalışmada, yöneticilerin dişil değerleri daha fazla benimsediğini, belirsizlikten kaçınmaya özen gösterdiklerini, güç mesafesinin az da olsa yüksek olmasını tercih ettiklerini ve toplulukçu eğilim sergilediklerini tespit etmişlerdir. Gürbüz ve Bingöl (2007) toplamda 147 yönetici ile tekstil, otomotiv, gıda ve eğitim gibi hem kamu hem de özel sektörü içine alan çalışmalarında kültürel yönelimleri araştırmışlardır. Çalışmanın sonuçları yöneticilerin dişil değerlere daha fazla önem veren, toplulukçu ve yüksek güç mesafesi ile yüksek belirsizlikten kaçınma eğilimlerinin olduğunu ortaya koymuştur. Paternalizm Asya, Orta Doğu ve Latin Amerika’da yaygın olarak görülen kültürel bir özelliktir. Genellikle güç mesafesi yüksek ve toplulukçu eğilimler sergileyen ülkelerde görülen paternalizm bireyci batı toplumlarında kısıtlayıcı ve negatif bir anlam taşımaktadır. Paternalist toplumlarda üstün astı kollaması yönlendirmesi ve onun adına kararlar alması, astın ise üste mutlak itaat göstermesi olağan karşılanır. Bu ilişki ebeveyn ve evlat arasındaki ilişkiye benzetilmektedir (Aycan, 2006). Aycan ve ark. (2000) Türkiye dışında Kanada, ABD, Romanya, Almanya, İsrail, Çin, Pakistan ve Hindistan’ın dâhil olduğu 10 ülke üzerindeki çalışmada Türkiye’nin paternalizm eğiliminin en güçlü gözlendiği ikinci ülke olduğunu bulmuşlardır. Yetim ve Yetim (2006) küçük ve orta ölçekli işletmelerdeki 217 girişimci ve 1140 işgören ile yaptıkları çalışmada, girişimcilerin kültürel yönelimlerini tespit etmişler ve bu yönelimlerin işgörenlerin iş tatmini ile ilişkisini ortaya koymuşlardır. Bu çalışmada işgörenlerin paternalizm, güç mesafesi ve toplulukçuluk eğilimlerinin daha ağır bastığını, ancak belirsizlikten kaçınma eğilimlerinin düşük olduğunu tespit etmişlerdir. Türkiye’nin kültürel eğilimlerini ortaya koyan araştırmalardan birisi de GLOBE araştırmasıdır. Kültürel boyutların toplumsal ve örgütsel düzeyde değerlendirilerek bunların özellikle liderlikle ilişkisini incelemek için 1991 yılında temeli atılmış olan GLOBE projesi için kültürel boyutlar 9 adet olarak belirlenmiştir. Yapılan araştırma kültürün hem mevcut durumunu (as is - kültürel uygulamalar), hem de olması arzu edilen durumunu (should be – kültürel değerler) tespit etmeyi amaçlamıştır. Kültürel boyutlardan 6 tanesinin kaynağını Hofstede’nin (1980) tespit ettiği kültürel boyutlar oluşturmaktadır. Bu bağlamda güç mesafesi ve belirsizlikten kaçınma aynen alınmıştır. Toplulukçuluk boyutu, grup içi toplulukçuluk ve kurumsal toplulukçuluk olmak üzere iki ayrı boyut olarak değerlendirilmiştir. Erillik/dişilik ise cinsiyetler arası eşitlik ve girişkenlik olarak ele alınmıştır. Gelecek odaklılık ve insan odaklılık boyutları Kluckhohn ve Strodtbeck’in (1961) sırasıyla zaman yönelimi ve insan doğası boyutlarından türetilmiştir. Performans odaklılık boyutu ise McClelland’ın (1961, 1985) başarı ihtiyacı çalışmasından türetilmiştir (Chhokar, Brodbeck ve House, 2007). Bu boyutlara ilişkin açıklamalar Tablo.1’de, Türkiye’nin bahse konu boyutlar bakımından durumu Tablo.2’de sunulmuştur. Tablo.1. GLOBE Araştırmasına Ait Toplumsal Kültür Boyutları ve Açıklamaları Kültürel Boyut

Açıklama

Güç Mesafesi

Bu boyut toplumda ya da örgütte gücün eşitsiz dağılımının toplumdaki ya da örgütteki bireyler tarafından ne oranda kabul edildiğini ifade eder.

Belirsizlikten Kaçınma

Bu boyut toplumdaki muğlak ve belirsiz durumlara karşı toplumun ne oranda tolerans gösterdiği ile alakalıdır.

Gelecek Odaklılık

Toplumlardaki ya da örgütlerdeki bireylerin planlama, geleceğe yatırım yapma ve kişisel ya da toplu doyumları erteleme gibi geleceğe yönelik davranışlara ne oranda uyum gösterdiklerini ifade eder.

Cinsiyetler Arası Eşitlik

Toplumun ya da örgütün ne oranda cinsiyetler arasındaki farklılıkları minimize ettiğini ve ne oranda cinsiyet eşitliğini desteklediğini ifade eder.

Girişkenlik

Toplumlardaki ya da örgütlerdeki bireylerin sosyal ilişkilerde ne oranda atılgan, yüzleşmeci ve saldırgan (agresif) olduğunu ifade eder.

Toplulukçuluk (Grup İçi)

Bireylerin örgüt, aile, yakın arkadaş çevresi gibi küçük gruplara ne derece sadakat ve gurur ile bağlı olduklarını ifade eder.

3

Toplulukçuluk (Kurumsal)

Topluluk olarak hareket edilmesini ve kaynakların kolektif olarak dağıtılmasını toplumun ne oranda desteklediğini ve ödüllendirdiğini ifade eder.

Performans Odaklılık

Örgütün üst kademelerinde bulunan üyelerinin, grup üyelerini performans geliştirme ve mükemmele ulaşma konusunda ne oranda cesaretlendirdiğini ve ödüllendirdiğini ifade eder.

İnsan Odaklılık

Toplumdaki bireylerin adaletli olmak, diğergamlık, arkadaşça davranmak, kibar olmak gibi davranışları ne oranda desteklediğini ifade eder.

Kaynak: House ve Javidan (2004).

Tablo.2. GLOBE Araştırması Toplumsal Kültür Boyutlarına Göre Türkiye’nin Durumu Mevcut Duruma (As is) Göre Toplum

Olması Gereken Duruma (Should be) Göre Toplum

Ortalama

Band

Sıra

Ortalama

Band

Sıra

Mevcut Durum – Olması Gereken Durum

Performans Odaklılık

3.83

B

45

5.39

D

58

1.56

Gelecek Odaklılık

3.74

C

36

5.83

A

16

2.09

Girişkenlik

4.53

A

12

2.66

C

61

-1.87

Toplulukçuluk (Kurumsal)

4.03

B

41

5.26

A

10

1.23

Toplulukçuluk (Grup-içi)

5.88

A

5

5.77

B

22

-0.11

Cinsiyet Eşitliği

2.89

B

56

4.50

B

37

1.61

İnsan Odaklılık

3.94

C

37

5.52

B

25

1.58

Güç Mesafesi

5.57

A

10

2.41

D

51

-3.16

Belirsizlikten Kaçınma

3.63

C

49

4.67

B

32

1.04

Fark

Kültür Boyutu

Kaynak: Kabasakal ve Bodur (2007)

Tablo.2’deki “ortalama” 7’li Likert ölçeğe göre ortalama değeri ifade eder. “Band”, GLOBE araştırmasının ülkeleri yerleştirdiği band aralıklarını (A>B>C>D) ifade eder. Farklı bandlara denk gelen ülkelerin bahsedilen boyut bakımından birbirinden anlamlı şekilde ayrıştığı değerlendirilir. “Sıra” ise ülkenin 61 ülke arasındaki yerini ifade eder. “Fark” ise olması gereken durumun aldığı değerlerden, mevcut durumun aldığı değerlerin çıkarılması neticesinde elde edilen değerleri ifade eder. Mevcut duruma göre Türkiye grup içi toplulukçuluk, güç mesafesi ve girişkenlik boyutlarında hem mutlak hem de göreceli (Band A) olarak yüksek değerler elde etmiştir. Bunun tersi olarak belirsizlikten kaçınma, insan odaklılık ve gelecek odaklılık boyutlarında ise düşük mutlak ve göreceli değerler elde etmiştir. Cinsiyet eşitliği boyutu ise düşük mutlak değere sahip olmasına rağmen, B bandına denk gelen ortalama göreceli değeri ile araştırmaya katılan ülkelerin genelinde cinsiyet eşitsizliğinin yaygın olduğunu ifade etmektedir. Performans odaklılık boyutu için de düşük mutlak değeri ve ortalama göreceli değeri bakımından durum benzer şekildedir. Kurumsal toplulukçuluk

4

boyutu bakımından ise Türkiye ortalama mutlak ve göreceli değerlere sahiptir (Kabasakal ve Bodur, 2007). GLOBE araştırmasında mevcut kültürel eğilimlerin araştırılmasının yanı sıra, bireyler tarafından bu kültürel boyutlar bakımından olması arzu edilen durum da araştırılmıştır. Tablo.2’nin ortadan itibaren sağ tarafında olması arzu edilen duruma dair ortalama, band aralığı ve sıralama sunulmuştur. İki değer arasındaki farkın sunulduğu en sağ sütun incelendiğinde ise mevcut ve arzu edilen durumla ilgili en bariz farkın güç mesafesinde olduğu ve bireylerin güç mesafesinin daralmasını arzu ettikleri anlaşılmaktadır. Daha sonra gelen en büyük farkın gelecek odaklılık olması ise bireylerin geleceğe dair daha planlı bir yaşam istediklerini göstermektedir. Arzu edilen diğer eğilimler incelendiğinde ise şu şekilde değerlendirildikleri görülmektedir: performans odaklılık, kurumsal toplulukçuluk, cinsiyet eşitliği, insan odaklılık, belirsizlikten kaçınma daha yüksek, girişkenlik ve grup içi toplulukçuluk daha düşüktür. Daha önce ifade edildiği gibi meydana gelen ekonomik ve teknolojik gelişmeler, refah seviyesinin değişmesi gibi hususlar kültürel eğilimlerde değişiklik olmasına neden olabilir (Inglehart ve Baker, 2000; Schwartz, 2006; Tirandis, 1998). Türkiye’de kültürel eğilimlerin değişimine dair de daha önce ifade edildiği gibi iddialar ortaya atan çalışmalar da mevcuttur (Aycan ve Kanungo, 2000; Gürbüz ve Sığrı, 2012; Fikret Paşa, Kabasakal ve Bodur, 2001). GLOBE araştırmasından bu yana geçen yaklaşık çeyrek asırlık zaman göz önüne alındığında 1994 yılından bu güne kadar geçen zamanda Türkiye’de oldukça önemli teknolojik ve ekonomik gelişmelerin yaşandığı ifade edilebilir. Bu bağlamda kültürel eğilimlerde bir değişim yaşanmış olması da muhtemeldir. Ayrıca GLOBE araştırmasının sadece finans ve gıda sektörlerinde istihdam edilen 323 kişilik bir örneklem ile gerçekleştirilmiş olması da başka sektörde istihdam edilen daha büyük bir örneklem grubunun kültürel eğilimleri tespit etmek bakımından önemli olduğu değerlendirilmektedir. Bu kapsamda Türk toplumuna özgü kültürel eğilimlerin bugünkü durumunu ortaya koymak ve şayet varsa muhtemel değişimleri tespit etmek bakımından aşağıdaki çalışma soruları oluşturulmuştur. A.S.1: Bireylerin performans odaklılık boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.2: Bireylerin gelecek odaklılık boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.3: Bireylerin girişkenlik boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.4: Bireylerin toplulukçuluk (kurumsal) boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.5: Bireylerin toplulukçuluk (grup içi) boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.6 Bireylerin cinsiyet eşitliği boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.7 Bireylerin insan odaklılık boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.8: Bireylerin güç mesafesi boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? A.S.9: Bireylerin belirsizlikten kaçınma boyutuna ilişkin kültürel uygulamalar (as is) ve kültürel değerler (should be) bağlamında eğilimleri ne yöndedir? 3. Yöntemi Bu araştırma nicel yönelimli, tarama (survey) tipi bir araştırmadır. GLOBE araştırmasının Türkiye bölümü incelendiğinde seçilen örneklemin finans ve yiyecek sektöründe çalışan ve orta düzey yönetici pozisyonunda bulunan 323 kişilik bir gruptan teşkil edildiği görülmektedir. Bu örneklem grubuna paralellik arz etmesi ve bir karşılaştırma yapılmasına imkân tanıması bağlamında, bu çalışma için de örneklem olarak güvenlik alanında faaliyet gösteren ve Türkiye coğrafyasının hemen hemen tamamında çeşitli birimleri mevcut olan tek bir kamu kuruluşundan, orta düzey yönetici pozisyonunda bulunan bir grup seçilmiştir. Çalışmanın verileri kolayda örneklem yöntemiyle

5

toplanmıştır. Araştırmaya dâhil edilecek örneklem miktarını tespit etmek amacıyla, Gürbüz ve Şahin (2014: 125) tarafından önerilen formül kullanılmıştır. Bu kapsamda % 95 güven düzeyinde oldukça geniş bir evren için asgari 384 kişinin yeterli olacağı hesaplanmıştır. 900 adet anket formu dağıtılmış ve 691 adet anket formu geri teslim alınmıştır. Anket formlarının geri dönüş oranı %76,7’dir. Geri dönen anketler incelenerek eksik ve gayrı ciddi doldurulanlar ayıklanmış ve neticede 525 adet anket formunun kullanılabilir veri sağladığı tespit edilmiştir. Araştırmaya dâhil edilen işgörenlerin; %98,3’ü (n=516) erkek ve %1,7’si (n=9) kadındır. Deneklerin ortalama yaşı 34; ortalama çalışma süresi 12 yıldır. Araştırmada veri toplama tekniği olarak anket kullanılmıştır. Anketler Bodur ve Kabasakal (2004) tarafından kullanılan ve GLOBE araştırması için hazırlanmış olan ölçeklerin Türkçe versiyonudur. Ankette yer alan ölçekler yedili Likert formatında yapılandırılmıştır. Her biri 39 maddeden oluşan iki bölümlü bir ankettir. GLOBE araştırma tasarımında olduğu gibi anketin birinci bölümünde katılımcılardan toplumsal kültüre dair mevcut durumu (as is) değerlendirmeleri, ikinci bölümde ise kendilerince olması gereken durumu (should be) değerlendirmeleri istenmiştir. GLOBE araştırmasında ölçeklerin tamamı yerine, ölçeklere ait boyutlar doğrulayıcı faktör analizine tabi tutularak doğrulandığından ve Cronbach alfa güvenirlik katsayıları da boyutlara ait güvenirlik değerlerinin ortalaması alınarak elde edildiğinden (Hanges ve Dickson, 2004), bu çalışmada da aynı yol izlenmiştir. Ölçeklerin GLOBE araştırması kapsamında tespit edilen Cronbach alfa değerlerinin ortalaması sırasıyla .77 (as is) ve .75 (should be) şeklindedir (Hanges ve Dickson, 2004). Mevcut araştırma kapsamında yapılan doğrulayıcı faktör analizleri neticesinde mevcut kültürel eğilimlere ilişkin ortalama uyum iyiliği değerleri ve ortalama Cronbach alfa güvenirlik değeri şu şekildedir: 2 x /sd=1,22, RMSEA= ,02, CFI= ,99, GFI= ,99 / Croncach alfa: ,49. Olması arzu edilen kültürel eğilimlere ilişkin elde edilen ortalama uyum iyiliği değerleri ve ortalama Cronbach alfa güvenirlik değeri şu 2 şekildedir: x /sd=2,05, RMSEA= ,038, CFI= ,99, GFI= ,99 / Croncach alfa: ,56. Mevcut kültürel eğilimlerden girişkenlik boyutu doğrulanamadığından analiz dışı bırakılmıştır. Bu çalışmada ölçeklerin Cronbach alfa güvenirlik değerlerinin yazında kabul gören 0,7’nin (Gürbüz ve Şahin, 2014) altında olduğu tespit edilmiştir. 4. Bulgular Yapılan çalışma ile elde edilen bulguların, GLOBE araştırması neticesinde elde edilen bulgular ile karşılaştırması Tablo.3’te sunulmuştur. Mevcut duruma (as is) göre girişkenlik boyutu GLOBE araştırma tasarımına uygun olarak doğrulanamadığından bu çalışmada ilgili boyuta yer verilmemiştir. Tablo.3. GLOBE Araştırması ile Mevcut Araştırmanın Bulgularının Karşılaştırılması GLOBE Araştırması

Mevcut Araştırma Ortalama (Mevcut Durum)

Ortalama (Olması Arzu Edilen Durum)

Fark (Mevcut Durum – Olması Gereken Durum)

1.56

3,67

5,96

-2,29

5.83

2.09

4,13

4,92

-0,79

4.03

5.26

1.23

4,86

5,56

-0,70

5.88

5.77

-0.11

6,25

5,94

0,31

Cinsiyet Eşitliği

2.89

4.50

1.61

3,15

5,01

-1,86

İnsan Odaklılık

3.94

5.52

1.58

3,23

5,89

-2,66

Güç Mesafesi

5.57

2.41

-3.16

5,38

2,60

2,78

Belirsizlikten Kaçınma

3.63

4.67

1.04

4,10

5,25

-1,15

Ortalama (Mevcut Durum)

Ortalama (Olması Arzu Edilen Durum)

Performans Odaklılık

3.83

5.39

Gelecek Odaklılık

3.74

Kültür Boyutu

Toplulukçuluk (Kurumsal) Toplulukçuluk (Grup-içi)

Fark (Mevcut Durum – Olması Gereken Durum)

6

Kültürel boyutlar mevcut durum bakımından incelendiğinde GLOBE araştırmasına kıyasla gelecek odaklılık, grup içi toplulukçuluk, kurumsal toplulukçuluk, cinsiyet eşitliği ve belirsizlikten kaçınma boyutlarında bir artış olduğu görülmektedir. Yine mevcut duruma göre GLOBE araştırmasına nazaran performans odaklılık, güç mesafesi ve insan odaklılık boyutlarında ise azalma meydana geldiği görülmektedir. İlgili kültürel boyutlar bireylerin olmasını arzu ettikleri kültürel eğilimler bakımından incelendiğinde, mevcut kültürel eğilimlere göre kurumsal toplulukçuluğun artarken grup içi toplulukçuluğun azalması, yine güç mesafesi azalırken belirsizlikten kaçınmanın, insan odaklılığın, cinsiyet eşitliğinin, gelecek odaklılığın ve performans odaklılığın artmasının arzu edildiği tespit edilmiştir. Bu bulgular GLOBE araştırmasında bireylerin olmasını arzu ettikleri kültürel eğilimler ile karşılaştırıldığında ise gelecek odaklılık boyutunda azalma olduğu, performans odaklılık, grup içi toplulukçuluk, kurumsal toplulukçuluk, cinsiyet eşitliği, insan odaklılık, güç mesafesi ve belirsizlikten kaçınma boyutlarında ise bir artış olduğu tespit edilmiştir.

5. Tartışma ve Sonuç Mevcut araştırma ile Türk toplumundaki mevcut ve olması arzu edilen kültürel eğilimlerin ne şekilde ortaya çıkacağına dair araştırma sorularına görgül olarak yapılan tespitlerle cevap verilmiş ve elde edilen bulgular ifade edilmiştir. Bu kapsamda mevcut kültürel eğilimler değerlendirildiğinde gelecek odaklılık boyutunun artış göstermesi toplumun geleceğe yönelik yatırım yapma ve daha planlı yaşama konusundaki eğiliminin güçlendiğine işaret etmektedir. Grup içi toplulukçuluk boyutunun artış göstermesi toplumdaki aile, iş çevresi ve yakın arkadaş çevresi gibi küçük gruplara sadakatin daha da güçlendiğini işaret etmektedir. Kurumsal toplulukçuluk boyutunun artış göstermesi toplumdaki, toplumca hareket edilmesi ve kaynakların kolektif bir şekilde dağıtılması konusundaki eğilimin güçlendiğini göstermektedir. Cinsiyet eşitliği boyutunun artış göstermesi ise toplumdaki kadın erkek ayrımının azaldığına işaret etmektedir. Belirsizlikten kaçınma boyutunun artış göstermesi ise toplumda belirsiz durumlara karşı insanların daha az hoşgörülü olabildiğini göstermektedir. Performans odaklılık boyutundaki düşüş toplumun, bireyleri performansını geliştirmesi ve mükemmele ulaşması konusunda daha az teşvik ettiğini göstermektedir. Güç mesafesi boyutundaki düşüş toplumda gücün eşitsiz dağılımına bireylerin daha az tahammül gösterdiğine işaret etmektedir. İnsan odaklılık boyutundaki düşüş ise toplumda arkadaşça davranma, başkalarına karşı kibar olma gibi davranışların azalma gösterdiğine işaret etmektedir. Elde edilen bulgular ışığında Türk toplumunda toplulukçuluğun (özellikle grup içi toplulukçuluğun) ve güç mesafesinin hâlen yüksek olduğu görülmüştür. Bu iki boyut bakımından elde edilen değerler GLOBE araştırmasından elde edilen değerlere yakındır. Bu bakımdan Türkiye’de hiyerarşik yapının zayıfladığı ve toplulukçuluktan bireyciliğe doğru bir kayış olduğu yönündeki iddiaların (Aycan ve Kanungo, 2000; Gürbüz ve Sığrı, 2012; Fikret Paşa, Kabasakal ve Bodur, 2001) desteklenmediği görülmektedir. Belirsizlikten kaçınma ve gelecek odaklılık boyutları da yine GLOBE araştırmasından elde edilen değerlere yakın, ancak daha yüksek değerler sergilemişlerdir. Sargut (2015) ömür boyu istihdamın Türkiye’de belirsizlikten kaçınma eğilimi bakımından önemli bir örnek olduğunu ifade etmiştir. Günümüzde de insanların tercihlerinin büyük oranda, özel sektörde çalışmak yerine, KPSS sınavlarına girerek bir şekilde devlet kurumlarında ömür boyu istihdam edilmek olduğu görülmektedir. Bu bakımdan insanların hayatlarındaki belirsizlikleri azaltarak geleceğe dair daha planlı ve belirgin bir yaşam arzuladıkları ifade edilebilir. Dolayısı ile belirsizlikten kaçınma ve gelecek odaklılık bakımından Türkiye’de ciddi bir değişimin yaşanmadığı söylenebilir. Performans odaklılık boyutu bakımından da GLOBE araştırmasından bu yana ciddi bir değişim yaşanmadığı görülmektedir. Cinsiyet eşitliği boyutunda görülen artışın ise birçok farklı sebebinin olabileceği değerlendirilmektedir. Bunlardan biri aradan geçen zaman bakımından, özellikle büyük şehirlerde kadınların iş hayatına daha fazla katılmaları olabilir. Diğer bir neden ise kadına yönelik şiddet ve cinayet haberlerinin medyada sıkça yer almasından dolayı toplumda kadın erkek eşitliğine dair daha büyük bir hassasiyetin oluşması olabilir. Netice itibarıyla cinsiyet eşitliğinin aradan geçen zaman bakımından bir değişim gösterdiği görülmektedir. İnsan odaklılık boyutu bakımından da az da olsa GLOBE araştırmasına nazaran bir azalma gözlendiği görülmektedir.

7

İlgili kültürel boyutlar olması arzu edilen eğilimler bakımından incelendiğinde ise ilk göze çarpan husus hem GLOBE araştırmasında, hem de mevcut araştırmada mevcut kültürel eğilimlere göre olması arzu edilen kültürel eğilimlerin aynı yönlü olacak şekilde ifade edildiğidir. Örneğin güç mesafesi boyutu hem GLOBE araştırmasında hem de mevcut araştırmada mevcut kültürel eğilimler bakımından oldukça yüksektir. Güç mesafesi boyutu olması arzu edilen eğilimler bakımından değerlendirildiğinde ise her iki çalışmada da güç mesafesinin azalması gerektiği belirtilmiştir. Bu bakımdan değerlendirildiğinde de birçok eğilim bakımından ciddi bir değişimin yaşanmadığı ifade edilebilir. Bu nedenle Inglehart ve Baker (2000) ve Schwartz (2006) tarafından ifade edilen kültürel değişim için daha fazla zamana ihtiyaç bulunduğu söylenebilir. Mevcut ve olması arzu edilen kültürel eğilimler incelendiğinde aralarında ciddi bir tezatlık olduğu görülmektedir. Yani bireyler toplumda var olan kültürel eğilimlerin birçoğunun değişmesi gerektiğine inanmaktadırlar. Mevcut ve olması arzu edilen eğilimler bakımından en büyük çatışmanın ise performans odaklılık, güç mesafesi, insan odaklılık ve cinsiyet eşitliği boyutlarında olduğu görülmektedir. Esmer’de (1998), Türk toplumunun karışık ve tamamen uyumlu olmayan değerlere sahip olduğunu ifade etmiştir. Esmer (1998) Türk toplumunu ne tamamen demokratik, ne tamamen otokratik, ne tamamen endüstrileşmiş, ne geri kalmış, değişime açık, ancak aynı zamanda tutucu, başarıya değer verirken aynı zamanda ilişkileri de önemseyen şeklinde tanımlamıştır. Buradan yola çıkarak aslında mevcut ve olması arzu edilen kültürel yönelimlerin bu tanıma da bir bakıma uyduğu görülmektedir. Bu çalışma ile elde edilen bulgular ışığında Türk toplumuna özgü kültürel eğilimlerin mevcut durumu ortaya konulmuştur. Ayrıca GLOBE araştırması ile elde edilen bulgular karşılaştırılıp kültürel eğilimlerde meydana gelen değişimler ifade edilerek muhtemel nedenleri tartışılmıştır. Bu bakımdan yazına katkı sağlayacağı ve daha sonra yapılacak araştırmalara bir ışık tutacağı değerlendirilmektedir. Ayrıca yapılan çalışma ile elde edilen bulguların uygulamacılara da yol gösterici nitelik taşıdığı değerlendirilmektedir. Çünkü toplumsal kültürün alt kültürü olarak değerlendirilebilecek olan örgüt kültürü, toplumsal kültürden etkilenerek şekillenmektedir (Dickson, BeShears ve Gupta, 2004). Örneğin Hofstede, Hofstede ve Minkov (2010) bireylerin liderlik konusundaki algısının toplumsal kültürün bir göstergesi olduğunu ifade etmiştir. Bu bakımdan örgütlerde liderlerin sergiledikleri davranışların kabul edilebilirliğinin kültürel eğilimlere uygunluğu oranında kabul göreceği söylenebilir. Diğer yandan günümüzde özellikle büyük çaplı örgütlerin neredeyse tamamında performans değerlendirmesi yapılmaktadır. Gürbüz ve Mert (2008), 360 derece performans değerlendirmesinin olduğu gibi uygulanmaktan ziyade kültürel farklılıkların dikkate alınarak sisteme adaptasyonunun yapılması gerektiğini ifade etmişlerdir. Bu örneklerden yola çıkarak elde edilen kültürel eğilimlerin örgütlerdeki liderlik, karar verme, performans değerlendirmesi gibi çeşitli uygulamalarda dikkate alınmasının uygulamaların başarısı açısından önemli olduğu değerlendirilmektedir. Yapılan araştırma bazı kısıtları da ihtiva etmektedir. Bunlardan biri seçilen örneklem grubu ile ilgilidir. Sargut’un (2015) verdiği ömür boyu istihdam örneğinden yola çıkılırsa, tamamı kamu personeli olan örneklemin belirsizlikten kaçınma konusunda benzer düşünceye sahip insanlardan oluştuğu ifade edilebilir. Oysaki Yetim ve Yetim (2006) özel sektör çalışanları ile yaptığı araştırmada belirsizlikten kaçınma bakımından düşük değerler elde ettiğini ifade etmiştir. Çünkü hassas bir dengeye sahip olan Türkiye ekonomisi her an bir kriz tehlikesi altındadır. Bu nedenle ülkede özel sektörde çalışanların belirsiz durumlara daha fazla tahammülü olmak zorundadır. Bu bakımdan daha sonra yapılacak araştırmalarda hem kamu kuruluşunda hem de özel sektörde çalışan bireylerin dâhil edilmesinin kültürel eğilimlerdeki farklılığı ortaya çıkarabileceği değerlendirilmektedir. Ayrıca araştırmanın yapıldığı kurum bakımından da çıkan sonuçların bir yanlılık doğurabileceği değerlendirilmektedir. Nitekim araştırmaya katılanların birçoğu küçük yaşlarda kuruma girmekte ve kurum kültürünün özelliklerinden (sıkı disiplin, katı hiyerarşik yapı) oldukça etkilenmektedirler. Araştırmanın bir diğer kısıtı ise ölçeklerin geçerliliği ve güvenirliği konusundadır. Yapılan araştırmada mevcut kültürel eğilimlerden girişkenlik boyutu doğrulayıcı faktör analizi ile doğrulanamamıştır. Ayrıca elde edilen Cronbach alfa güvenirlik değerleri de yazında genel olarak kabul gören 0,7’nin altındadır. Her ne

8

kadar Hanges (2016) tarafından GLOBE araştırmasının kültürler arası bir çalışma olmasından dolayı ölçeklerin ülke bazında iyi psikometrik özellikler göstermeyebileceği ifade edilmiş olsa da ölçeklerin çok örneklemli doğrulayıcı faktör analizi ile ölçme eşdeğerliğinin (measurment invariance) incelenmesinin bundan sonra yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Çünkü ölçme eşdeğerliği ile kültürel yanlılıklar ve çeviri gibi hususlardan kaynaklanan hatalar önlenebilir (Byrne, B. M., Shavelson, R. J. ve Muthen, B., 1989; Vandenberg, R. J. ve Lance, C. E., 2000). 6. Kaynakça Aycan, Z. (2006). Paternalism: Towards conceptual refinement and operationalization. In U. Kim, K. Yang ve KK Flwang,(Ed.), Indigenous and cultural psychology: Understanding people in context (ss. 445-466). Springer Science & Business Media. Aycan, Z. ve Kanungo, R. N. (2000). Toplumsal kültürün kurumsal kültür ve insan kaynakları uygulamaları üzerine etkisi. İçinde Z., Aycan (Ed.), Türkiye’de yönetim, liderlik ve insan kaynakları Uygulamaları (ss. 25-53). Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları. Aycan, Z., Kanungo, R., Mendonca, M., Yu, K., Deller, J., Stahl, G. ve Kurshid, A. (2000). Impact of culture on human resource management practices: A 10-country comparison. Applied Psychology, 49(1), 192-221 Başusta, N. B. U. (2010). Ölçme Eşdeğerliği. Eğitimde ve Psikolojide Ölçme ve Değerlendirme Dergisi, 1(2). Bochner, S. ve Hesketh, B. (1994). Power distance, individualism/collectivism, and job-related attitudes in a culturally diverse work group. Journal of cross-cultural psychology, 25(2), 233257. Bond, M. H., Wan, K. C., Leung, K. ve Giacalone, R. A. (1985). How are responses to verbal insult related to cultural collectivism and power distance? Journal of Cross-Cultural Psychology, 16(1), 111-127 Brockner, J., Ackerman, G., Greenberg, J., Gelfand, M. J., sco, A. M., Chen, Z. X. ve Shapiro, D. (2001). Culture and procedural justice: The influence of power distance on reactions to voice. Journal of Experimental Social Psychology, 37(4), 300-315. Byrne, B. M., Shavelson, R. J. ve Muthen, B. (1989). Testing for the equivalence of factor covariance and mean structures: The issue of partial measurement invariance. Psychological Bulletin, 105, 456– 466. Chhokar, J. S., Brodbeck, F. C. ve House, R. J. (Eds) (2007). Culture and leadership across the world: The GLOBE book of in-depth studies of 25 societies. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Dickson, M.W., BeShears, R.S., Gupta, V. (2004). The impact of societal culture and industry on organizational culture: Theoretical explanations. In R. J. House, P. J. Hanges, M. Javidan, P. Dorfman, & V. Gupta (Eds.), Leadership, culture, and organizations: The GLOBE study of 62 societies (pp. 74–86). Thousand Oaks, CA: Sage. Esmer, Y. (1998). Ahlaki değerler ve toplumsal değişme (Moral values and social change),’ in Türkiye Bilimler Akademisi (ed.), Türkiye’de bunalım ve çıkış yolları (Crisis in Turkey and democratic solutions), (TUBITAK, Ankara, Publication No. 423, October), pp. 12–33. Fikret Paşa, S., Kabasakal, H. ve Bodur, M. (2001). Society, organisations, and leadership in Turkey. Applied Psychology, 50(4), 559-589. Gelfand, M.J., Nishii, L.H. ve Raver, J.L., (2006). On the nature and importance of cultural tightness– looseness. Journal of Applied Psychology 91 (6), 1225–1244.. Gürbüz, S. ve Bingöl, D. (2007). Çeşitli örgüt yöneticilerinin güç mesafesi, belirsizlikten kaçınma, erildişil ve bireyci-toplulukçu kültür boyutlarına yönelik eğilimleri üzerine görgül bir araştırma. Savunma Bilimleri Dergisi, 6(2), 68-87. Gürbüz, S. ve Mert, İ. S. (2008). 360 Derece Geri Bildirim Sisteminde Toplumsal Kültürün Önemi. Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2).

9

Gürbüz, S. ve Sığrı, Ü. (2012). Kariyer Çapalarının Temel Benlik Değerlendirmesi ve Kültürel Değerler İle İlişkisi: Türkiye ve ABD Karşılaştırması. 20. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi’nde sunulan bildiri, İzmir. Gürbüz, S. ve Şahin, F. (2014). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Hall, E.T., (1977). Beyond Culture. Doubleday, New York. Hampden-Turner, C. ve Trompenaars, F. (1998). Riding the waves of culture. London: Nicholas Brealey. Hanges, P. (2016). Syntax for GLOBE national culture, organizational culture, and leadership scales. 13Nisan2016.http://www.hangeslab.umd.edu/index_files/Syntax_for_GLOBE_Leadership_an d_Culture_Scales.pdf. Hanges, P.J. ve Dickson, M.W. (2004). The development and validation of the GLOBE culture and leadership scales. In R. J. House, P. J. Hanges, M. Javidan, P. Dorfman ve V. Gupta (Eds.), Leadership, culture, and organizations: The GLOBE study of 62 societies (ss. 122–145). Thousand Oaks, CA: Sage. Hofstede, G. (1980). Culture’s consequences. Beverly Hills. Hoftede, G., Hofstede, G. J. ve Minkov, M. (2010). Cultures and organizations: software of the mind: intercultural cooperation and its importance for survival. McGraw-Hill. House, R. J. ve Javidan, M. (2004). Overview of GLOBE. In R. J. House, P. J. Hanges, M. Javidan, P. Dorfman, & V. Gupta (Eds.), Leadership, culture, and organizations: The GLOBE study of 62 societies (ss. 219–234). Thousand Oaks, CA: Sage. Inglehart, R. ve Baker, W. E. (2000). Modernization, cultural change, and the persistence of traditional values. American sociological review, 65(1), 19-51. Kabasakal, H. ve Bodur, M. (2007). Leadership and culture in Turkey: A multifaceted phenomenon. In J. S. Chhokar, F. Brodbeck, & R. House (Eds.), Culture and leadership around the world: The GLOBE book of in-depth studies of 25 societies (ss. 835–874). Mahwah, NJ: LEA Publishers Kluckhohn, F. R. ve Strodtbeck, F. L. (1961). Variations in value orientations. Row, Peterson, Evanston, IL. McClelland, D. C. (1961). The achieving society. Princeton, NJ: Van Nostrand. McClelland, D. C. (1985). Human motivation. Glenview, IL: Scott, Foresman. Sargut, A. S. (2015). Kültürler arası farklılaşma ve yönetim. İmge Kitabevi. Schwartz, S. H. (1992). Cultural dimensions of values-Towards an understanding of national differences International Journal of Psychology. 27(3-4), 540-557. Schwartz, S. H. (1994). Beyond individualism/collectivism: New cultural dimensions of values. In U. Kim, H. C. Triandis, Ç. Kagitçibasi, S. C. Choi, & G. Yoon (Eds.), Individualism and collectivism: Theory, methods, and applications (ss. 85–119). Thousand Oaks, CA: Sage. Schwartz, S. H. (2006). A theory of cultural value orientations: Explication and applications. Comparative sociology, 5(2), 137-182. Sümer, C. (2000). Performans değerlendirmesine tarihsel bir bakış ve kültürel bir yaklaşım. İçinde Z., Aycan (Ed.), Türkiye’de Yönetim, Liderlik ve İnsan Kaynakları Uygulamaları (ss. 57-90). Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları. Triandis, H. C., Bontempo, R., Villareal, M. J., Asai, M. ve Lucca, N. (1988). Individualism and collectivism: Cross-cultural perspectives on self-ingroup relationships. Journal of personality and Social Psychology, 54(2), 323-338. Turan, S., Durceylan, B. ve Şişman, M. (2005). Üniversite yöneticilerinin benimsedikleri idari ve kültürel değerler. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13, 181-202. Vandenberg, R. J., ve Lance, C. E. (2000). A review and synthesis of the measurement invariance literature: Suggestions, practices, and recommendations for organizational research. Organizational Research Methods, 3, 4–69.

10

Yetim, N. ve Yetim, Ü. (2006). The cultural orientations of entrepreneurs and employees’ job satisfaction: The Turkish small and medium sized enterprises (SMEs) case. Social Indicators Research, 77(2), 257-286.

11